Smartphone games. Wie kent ze niet? De kleine, korte spelletjes doen eens in de zoveel tijd stof opwaaien. Zo ook in de zomer van 2016. Herinnert u zich Pokémon GO nog? Al die 'Pokémonzombies' die zonder op- of omkijken in hun telefoon verdiept waren? Het vele nieuws rondom het nieuwe spel van Niantic? Misschien weet u nog waar ik het over heb. Maar inmiddels is Pokémon GO op zijn retour. Nog voordat een afname in actieve spelers zichtbaar was, deed Anthonius van Rooij, game-onderzoeker bij de iMinds-onderzoeksgroep MICT aan de Universiteit van Gent, een voorspelling aan Lindanieuws.nl. Vlak na de lancering zei hij dat we binnen korte tijd weinig meer zouden horen over het spel. "Het is nu een grote hype, maar mensen raken vrij snel uitgekeken op eenvoudige mobiele spelletjes. Dat zagen we ook bij Candy Crush. Het heeft te weinig diepgang om ervoor te zorgen dat mensen zo verslaafd zijn, dat hun leven op de klippen loopt." Veel mediakanalen omschreven Pokémon GO als verslavend. Maar smartphone spelletjes zoals Candy Crush hebben tot op heden niet tot verslavingsproblemen geleid. Spellen die hier wel toe in staat zijn, zijn pc-games zoals World of Warcraft (WoW) en League of Legends (LoL). Wat is het verschil in verslavende elementen tussen deze twee typen spellen? Heeft dit enkel te maken met diepgang? Klopt het eigenlijk wel dat een smartphone spel niet écht verslavend kan zijn?
Verslaafd?
Cijfers van het SIVZ uit 2014 stellen dat er naar schatting 1 miljoen mensen gamen in Nederland. Iets minder dan 2 procent zou verslaafd zijn. Volgens de website van verslavingszorg Brijder zijn er een aantal signalen die je in de gaten moet houden bij een gameverslaving. Bijvoorbeeld wanneer iemand geen of te weinig controle heeft over zijn speelgedrag en dit ten koste gaat van het normale leven, school, werk of sociale contacten. Om deze problemen te ontvluchten, is de verleiding groot om nog meer te gaan gamen.
"In verslaving zit natuurlijk al het woord 'slaaf'. Je wordt een slaaf van het spel. Een groot gedeelte van je tijd gaat automatisch daarheen. Het spel gaat bepalen hoe jij je leven daaromheen inricht. Wanneer alledaagse dingen of sociale activiteiten moeten gaan wijken voor het gamen, kun je spreken van een verslaving", legt Wout Fontane Pennock, psycholoog bij Pennock & Postma, uit.
Geluksstofje
Een verslaving heeft alles te maken met de werking van je hersenen. Met name het stofje dopamine en je dopaminereceptoren spelen een grote rol. Verslavingskliniek Jellinek legt uit hoe een verslaving in zijn werk gaat. In je middenhersenen zit het beloningscentrum. Dit zorgt voor prettige gevoelens bij bijvoorbeeld eten of seks. Alcohol en drugs kunnen het beloningscentrum krachtig prikkelen. Het krijgt prikkels van de stof dopamine, ook wel het 'geluksstofje'. De meeste drugs geven dit direct of indirect af. Dopaminereceptoren in je hersenen vangen het stofje op. "Bij gamen merk je dit door het prettige gevoel dat je krijgt van een beloning. Bijvoorbeeld het vangen van een Pokémon of het stijgen van een level", aldus Pennock.
Door een bepaald gen kan het zo zijn dat je minder dopaminereceptoren in je hersenen hebt. Het gebruik van drugs geeft dan een zeer positieve ervaring. Ook neemt het aantal receptoren af, naarmate je een verslavend middel vaker gebruikt. Hierdoor duurt het steeds langer voordat je een gevoel van geluk ervaart. Voorbeeld: de eerste keer dat je een level haalt, krijgen je hersenen sterke prikkels van de dopamine. Maar op den duur zal je steeds langer moeten spelen (en dus meer levels moeten halen), om dat goede gevoel van de eerste keer weer op te wekken.
De middenhersenen slaan de ervaring van het gebruik op in het geheugen. Dit zorgt voor een goede/heldere herinnering hieraan. Die herinnering kan een sterke drang oproepen om weer eens alcohol te drinken, drugs te nemen of te gaan gamen. Bij verslaafden is de werking van de neocortex (de bovenste laag van de twee hersenhelften) vaak ook nog minder goed. De neocortex is het gedeelte dat rationele beslissingen boven verlangens plaatst. Een verslaafde geeft dus sneller toe aan een drang.
(Sociale) beloningen
Je hersenen koppelen positieve gevoelens en herinneringen aan een verslaving met behulp van dopamine. Maar alle spellen, van World of Warcraft tot Candy Crush, hebben iets in zich waardoor die gevoelens worden versterkt: beloningen. Elke game maakt gebruik van (kunstmatige) beloningen, die ervoor zorgen dat je nét dat ene level wilt halen, of nét die eindbaas wilt verslaan.
Als we even teruggaan naar Pokémon. De serie (opgericht in 1995) heeft zijn succes immers ergens aan te danken. Pokémon stopt in al zijn games een verzamelelement. Of je het spel nu speelt op een console (zoals een 3DS of Gameboy) of op je smartphone, het basisdoel van Pokémon is om monsters te vangen, te trainen en ermee te vechten. De slogan spreekt voor zich: 'gotta catch ‘em all'. Hoe verder je een verzameling uitbreidt, hoe beter dit aanvoelt. Kortom: een verzamelelement in een spel kan verslavend werken.
Iets wat ontzettend heeft bijgedragen aan de hype rondom Pokémon GO, is het sociale aspect van het spel. Spelers kwamen elkaar tegen op straat en konden gezamenlijk aan de slag gaan (meer hierover in deel twee). Sociale contacten, zowel virtueel als fysiek, kunnen aanvoelen als een beloning. Communicatie is immers een basisbehoefte van de mens. Voor sommige gamers is sociale interactie dé reden waarom ze een spel graag spelen. "Pokémon GO is daar een voorbeeld van, maar pc-games zoals League of Legends en Diablo ook. Al die titels speelde ik omdat vrienden van mij het ook deden. Samen spelen maakt een game net wat leuker", vertelt gamer Sander Dings.
Hoewel je vrienden de ervaring van een spelletje leuker kunnen maken, kunnen ze ook druk op je uitoefenen. Het is niet voor niets dat verslavingskliniek Jellinek een aantal kenmerken noemt van verslavende spellen. In dit geval geven ze een specifiek voorbeeld: World of Warcraft. In WoW is het noodzaak om met anderen samen te werken om het ‘kwaad’ te verslaan. Tom van der Wal, een gamer uit Vlissingen, speelt al dertien jaar World of Warcraft. “Ik ben een paar keer gestopt, maar je komt altijd terug omdat je teruggevraagd of -geroepen wordt.” Voorzitter Horst Streck meldde ooit aan de NOS dat er gekeken moet worden naar de verslaving in spellen als WoW, ‘waar de sociale druk groot is om te blijven spelen’. Het spel zou wellicht de grens overschrijden voor gameverslaving.
Ruimte om te groeien
World of Warcraft voorziet onmiddellijk in de menselijke behoefte voor sociaal contact. Maar ook andere behoeften waar wij waarde aan hechten als mens, worden verwerkt in een spelletje. Wat dacht je van erkenning, status, prestige, competitie en doelen? Alle games verwerken één of meer van deze elementen in hun spel. Zo wordt voorzien in de (verslavende) behoefte van iedere speler. Erkenning, status en prestige zijn vaak een gevolg van competitie. Je krijgt status als je een goede speler bent, dit is mede afhankelijk van het aantal tegenstanders dat je kunt verslaan.
Competitie komt in meer of mindere mate terug bij ieder spel. Kijk bijvoorbeeld naar Candy Crush. Loraine van Ladify schreef dat ze in mei bij level 1.548 was van het kleurrijke smartphone spelletje. Ze had maar liefst 1.547 levels lang snoepjes gecombineerd en kapotgeslagen om daar te komen. Toch had ze nog twee mensen voor zich (die dus op een hoger level zaten), schreef Loraine. Die wil(de) ze dolgraag inhalen, er was nog genoeg ruimte om te groeien. Dus bleef ze doorgaan.
Gamer Aron Verbogt kampte in zijn jeugd met een verslaving aan retrogames, zoals Mario op de spelcomputer Supernintendo. Hij merkte dat hij naar verloop van tijd erg competitief werd, wat bijdroeg aan zijn verslaving. "Nu blijf ik zoveel mogelijk weg van competitieve games. Pokémon GO speel ik bijvoorbeeld wel veel, omdat het meer sociaal is dan competitief." Gamer Tom van der Wal uit Vlissingen is juist onwijs gericht op winnen. Om deze reden speelt hij vaak niet met (real life) vrienden. “Ik vind ze vaak niet goed genoeg. Ik speel echt voor die competitie, dat is een slechte eigenschap van me.”
Naast de strijd met anderen, ook een punt op de lijst van Jellinek, zorgt het gevoel dat je beter/sterker wordt of bent dan anderen, er ook voor dat je een spel blijft spelen. Het draagt bij aan je status, je aanzien. Gamer Marijn Duchatteau kan daarover meepraten. “Als mijn vrienden offline zijn, speel ik om zelf beter te worden. Dat kun je dan weer aan hen laten zien. Bij sommige games ben ik bloedfanatiek, bij Guitar Hero wilde ik alles op het hoogste level kunnen spelen. Tijdens het spelen van een competitief spel zoals League of Legends kan ik heel gemotiveerd worden als ik win. Dan wil je doorgaan. Maar verlies ik, dan kan ik bloedchagrijnig zijn.”
Gamer Sander Dings kreeg bij League of Legends ook het gevoel dat hij steeds beter werd. “Anderen verslaan is in LoL vrij belangrijk. Als je spelers verslaat, waardoor jijzelf of jouw team beter wordt, dan voelt dat goed.” Aron Verbogt herkent dit. “Langzaam word je beter in een spel. Anderen zien dat ook en vertellen je dat je er goed in bent. Dus je wilt je vaardigheden gaan ontwikkelen en tegen andere spelers strijden.”
Je kunt als speler doelen stellen voor jezelf, maar uiteraard zorgen gamemakers er ook voor dat een spel steeds uitgebreider wordt. Populaire gameseries breiden zich niet zonder reden uit met steeds meer titels. Gamer Steven Vonk speelt geen pc-games, maar wel smartphone spellen zoals Pokémon GO en Ingress. Ingress is een spel, dat net als Pokémon GO afkomstig is van Niantic. Structureel lijken de spellen veel op elkaar en Ingress wordt dan ook gezien als een voorloper. Vonk heeft motivatie om beide spellen te spelen, omdat hij nog niet het maximale heeft behaald. “Ik heb bij allebei de games nog ruimte om levels omhoog te gaan, er zijn steeds nieuwe doelen. Bij Pokémon kun je ook nog eens steeds sterkere monsters krijgen, wat ook een motivatie is. Kortom: ik ben er nog wel even zoet mee.”
We hebben gekeken naar de verschillende beloningen in een spel, die gamemakers toepassen om verslaving op te roepen. Zo is er een sociale beloning, het gevoel dat je beter wordt, het gevoel dat je sterker bent dan een ander en de drang om door te groeien. Dit zijn allemaal beloningen die een positief gevoel kunnen geven, de kern van een verslaving. Hoe stimuleren makers van spellen deze beloningen dan?
"Wat je in veel spellen ziet, is in-game currency (virtueel geld) of experience points (ervaringspunten), waardoor je items kunt kopen of levels omhoog kunt gaan. Het zijn kunstmatige vormen van beloning. Je denkt dat je beter wordt en vooruit gaat, dat maakt een spel verslavend. Maar eigenlijk zeggen deze virtuele stimulansen niks over hoe goed je in een spel bent, het zegt meer over het aantal uren dat je erin steekt", zegt Wout Fontane Pennock, pyscholoog bij Pennock & Postma.
In World of Warcraft krijg je bijvoorbeeld experience points, wapens of in-game currency door een missie te voltooien van een NPC (Non Playable Character). Bij de klassieke Pokémon games verdien je experience points door andere spelers en monsters te verslaan. Bij Candy Crush kun je eens in de zoveel tijd aan een rad van fortuin draaien, waardoor je een prijs krijgt. In sommige spellen heb je daarnaast nog bepaalde waardes, waardoor je ziet dat je beter bent dan een ander.
Gamemakers passen ook onverwachte prestaties toe. Die verrassing zorgt voor een sterk positief gevoel (dopamine), waardoor we nog eventjes doorspelen. In Pokémon GO kun je een medaille krijgen nadat je een aantal Pokémon hebt gevangen van dezelfde soort. Dit is een voorbeeld van een onverwachte achievement (prestatie).
Speel op die smartphone
In smartphone spelletjes komen dit soort stimulansen ook terug. Mobiele games zijn heel goed in het uitstellen van beloningen en het geven van die onverwachte achievements. Bij veel spellen zijn de eerste paar levels gemakkelijk, zodat een speler ver komt en veel beloningen krijgt. De positieve gevoelens zwakken op den duur af (we doen immers steeds vaker dezelfde handeling). Maar zodra je verder komt in een mobiel spel, worden de levels steeds moeilijker.
Wanneer je dan een level haalt, geeft dit weer net zo'n goed gevoel (of dopamine shot) als in het begin. Dit heet ook wel 'variable schedule of reinforcement’: je weet niet wanneer je wint, maar de beloning voelt des te beter als je wint. Fruitmachines in het casino gebruiken dezelfde methode. Dit is precies wat mobiele gameontwikkelaars verwerken in hun spellen, volgens professor Sudhir Kale van de Bond University in Australië. ‘Gamemakers gebruiken de nieuwste technologieën om de "aantrekkelijke" kenmerken van pokermachines na te bootsen’, aldus Kale.
Smartphone games maken daarnaast bijna allemaal gebruik van een uitstelmethode. Zo ben ik zelf begonnen met een nieuw spelletje: Episode. In dit spel moet je een soort strippersonage creëren waarmee je allerlei keuzes moet maken. De eerste paar ‘episodes’ van een verhaal heb je zo uitgespeeld. Je krijgt steeds meer dopamine, want je vindt het leuk. Maar dan moet je plots 1, 2 of 3 uur wachten voordat je weer verder mag. Het spel geeft een soort time-out. Het maakt de drang om verder te spelen (of om aankopen te doen) groter (het YouTube kanaal ‘The Game Theorists’ legt dit verhaal over mobiele spelletjes mooi uit).
How good is the game
Een spel dat niet diepgaand genoeg is, te weinig levels bevat of te simpel (makkelijk uit te spelen of makkelijk te begrijpen) is, heeft minder kans om een verslaving op te wekken. Pokémon GO mag dan nog steeds wel 2 miljoen dollar per dag binnen harken, het spel ziet toch een daling in het aantal spelers. Dit heeft te maken met de structuur en de mogelijkheden van het spel. Hierin schuilt misschien ook wel het verschil in verslavende elementen tussen smartphone en pc-games.
Binnen Pokémon GO zijn er op dit moment beperkte mogelijkheden. Je kunt monsters vangen, een Gym (strategisch punt) veroveren en Pokémon eieren uitbroeden. In het begin had het spel veel te kampen met mankementen. Zo crashte de servers vaak en konden spelers geen gebruik meer maken van een radar in het spel, waarop te zien is waar Pokémon zich bevinden. Pokémon GO is op dit moment dus nog niet heel diepgaand en heeft weinig mogelijkheden. Daarnaast is het spel makkelijk te begrijpen, vindt ook gamer Marijn Duchatteau. "Je snapt de game gelijk, je kan ook niet beter zijn dan een ander of tegen elkaar vechten (alleen tegen Gyms van een tegenstander)."
Smartphone spelletjes zoals Candy Crush en Pokémon GO zijn wellicht te eentonig om echt verslavend te zijn. Game-onderzoeker Anthonius van Rooij zei het volgende over Pokémon GO: 'Je gooit een balletje, vangt zo'n beestje en krijgt meteen een succesgevoel’. Maar naarmate je meer wezens vangt (in Pokémon GO kun je veel meer Pokémon van eenzelfde soort vangen dan in de klassieke spellen), daalt de shot dopamine die je krijgt. Dit geldt ook voor de andere handelingen in het spel. Na verloop van tijd is de nieuwigheid eraf.
Ook Candy Crush, hoe kleurrijk en vrolijk ook, houdt onze aandacht niet lang vast. RTL nieuws publiceerde in 2015 een interview met een vrouw van 44, die arbeidsongeschikt is verklaard en vijf uur per dag Candy Crush speelde. Zij gaf aan niet gefrustreerd te worden als ze een level niet haalde en het spel ook niet te missen als ze het niet speelde. Het vormde puur een afleiding.
Gamer Tom van der Wal sluit zich hierbij aan. “Een telefoon kan nooit zoveel opties bieden als een (spel)computer. Dat heeft te maken met zaken zoals het geheugen, de grootte van het apparaat en de snelheid.” Games op een pc zijn volgens Wout Fontane Pennock bovendien ook veel meeslepender dan mobiele games. “Er zitten meer elementen in. Alles is intensiever en het moment waarop je denkt dat je alles gezien hebt, blijft veel langer uit. Je kunt maanden of jaren doorspelen.” Marijn Duchatteau bevestigt dit: “Om League of Legends te snappen moet je minimaal een halfjaar spelen. Dan begint het pas echt.”
Het verschil
Goede games bieden veel mogelijkheden, zijn diepgaand en meeslepend. Veel smartphone games kunnen op dit gebied nog niet tippen aan pc-games. Er zijn nog twee andere verschillen in verslavende elementen tussen mobiele en pc-spellen: ontsnappingsmogelijkheid en tijdsinvestering. Volgens Jellinek zijn de verslavende kenmerken van WoW dat het je de mogelijkheid geeft om te vluchten in de virtuele wereld en dat je minstens 400 uur moet spelen om het hoogste level te behalen.
Het feit dat een (diepgaand en meeslepend) spel een ontsnapping kan bieden, is een veel gezien probleem bij gameverslaving. "Ik heb daar zelf weinig last van. Als ik wil ontsnappen aan iets, ga ik muziek maken. Toen mijn ouders gingen scheiden, gamede ik wel veel, maar ik praatte daarnaast over mijn gevoelens. Ik merk wel dat gamen je afleidt, dus ik snap dat je jezelf erin kunt verliezen", zegt gamer Marijn Duchatteau. Gamer Aron Verbogt had als (voormalig) verslaafde juist erg de behoefte om te ontsnappen, omdat hij gepest werd. “Dat was gewoon een rotfase. Om niet aan de pesterijen te denken, pakte ik het gamen op. Dat gaf een positieve impuls aan mijn dag.”
Aron en gamer Tom van der Wal waren buiten het gamen om nog bezig met het spel. Op school schreven ze strategieën uit en bedachten ze tactieken. Dit kan bij smartphone spelletjes ook. Gamer Steven Vonk bedenkt bij Ingress en Pokémon GO regelmatig de beste tactiek. Maar echt verslavend? Dat vindt hij de spellen niet. “Je hebt het niet nodig. Je speelt het als je je verveelt, dan biedt het een uitkomst.” Dit zagen we ook bij de vrouw van 44 die vijf uur per dag Candy Crush speelt.
Volgens Wout Fontane Pennock hebben pc- en smartphone games in principe geen andere verslavende aspecten. “Het verschil is dat je je mobiel of tablet altijd bij je hebt. Je krijgt continu notificaties of berichten om verder te gaan spelen. Bij pc- of console games kies je er zelf voor om achter het spel te kruipen.” Marijn Duchatteau: “Ik zit op mijn telefoon als ik moet wachten of als ik in de trein zit. Mobiele games kun je kort opstarten, een uurtje spelen en er later mee verder. Ze zijn wel verslavend, omdat je ze wilt uitspelen, maar er zit geen druk achter (ze zijn gratis, altijd toegankelijk). Bij spellen zoals League of Legends moet je minstens een halfjaar investeren voordat je kunt beginnen.”
Mobiele games zoals Pokémon GO en Candy Crush hebben hun eigen manieren om je aandacht vast te houden. Daar zitten zeker ook verslavende elementen bij. Maar de diepgang en meeslependheid van een pc-game, die kunnen ze niet bieden. Een verslaving heeft te maken met mogelijkheden in een spel, hoe het is opgebouwd en met de tijdsinvestering die je wilt maken.
'Slechts een beperkt aantal mensen raakt verslaafd aan spelletjes als Candy Crush', aldus de marketing en game-expert professor Sudhir Kale. ‘Verslaafden worden gestimuleerd door de afscheiding van dopamine in de hersenen. Dat is ook zo bij cocaïnegebruikers, het effect is hetzelfde. Maar niet iedereen raakt verslaafd. Niet elke gokker is een probleemgokker’.
